اسرار مرگ
مقدمه
دوری که در او آمدن و رفتـن ماسـت
او را نه نـهایـت نـه بـدایـت پیــداست
کس می‌نزند دمی در این معنی راست
کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست!
پدیده‌های جهانی که ما می‌شناسیم یعنی موجودات جهان محسوس و در دسترس ما، به جاندار و بی‌جان تقسیم می‌شوند. جانداران را نیز از دیرباز به سه گروه اصلی: گیاه، حیوان و انسان، تقسیم کرده‌اند. از میان جانداران ظاهراً تنها انسان است که به زندگی و مرگ می‌اندیشد. اما جانداران دیگر یعنی گیاه و حیوان از مرگ آگاه نیست و موجوداتی هم که در آن سوی ماده و خارج از قلمرو زمان و مکان پذیرفته می‌شوند آنان نیز به مرگ فکر نمی-کنند زیرا زنده‌ی جاویدند و هرگز با مرگ روبه‌رو نخواهند شد. اما انسان چند سالی زنده است، عملاً زندگی را تجربه می‌کند و لذت زنده بودن را می‌چشد و درعین حال می‌داند که این زندگی روزی به پایان می‌رسد و او خواهد مرد. اکنون از این احساس ظریف که در عین توجه به جهان و زیبایی‌های آن با هوشیاری تمام از مرگی که در کمین است، از نکته‌سنجان زبان پارسی نمونه‌هایی می‌آوریم:
الف - از حافظ
خوش تر ز عیش و صحبت و باغ و بهار چیست؟
ساقی کجاست؟ گـو سبب انتظـار چیست؟
مـعـنـی آب زنــدگــی و روضــه‌ی ارم
جز طرف جویبار و مـی خوشـگوار چیست؟
هر وقت خـوش که دست دهد مغتنم شمار
کس را وقوف نیست که انجام کار چیست؟
پیوند عمر بسته به مـویـی ست هـوش دار
غمخوار خـویش باش، غم روزگـار چیست؟
و نیز می‌گوید:
نوبهار است در آن کوش که خوشدل باشی
که بسی گل بدمد باز و تو در گل باشی
چنگ در پرده همین می‌دهـدت پند ولـی
وعظت آن‌گاه کند سود که قابل باشی
من نگویم که کنون با که نشین و چه بنوش
که تو خود دانی اگر زیرک عاقل باشی
در چمن هـر ورقـی دفتـر حالـی دگـرست
حیف باشد که ز حـال همه غافل باشی
مخصوصاً انسان که به سن بالاتری می‌رسد صدای پای مرگ را بهتر می‌شنود، چنان‌که سعدی می‌سراید:
چو دوران عمر از چهل در گذشت مزن دست و پا کآبت از سر گذشت
نشاط از من آن‌گه رمیدن گرفت که شامـم سپیـده دمیـدن گـرفت
ببایـد هــوس کـردن از سر بـدر کـه دور هـوس بازی آمـد به سـر
به سبزه کـجـا تـازه گردد دلـم که سبزه بخواهـد دمیـد از گلـم
تفـرج‌کنـان در هـوی و هـوس گذشتیم بر خاک بسیار کس
کسانـی که دیگـر بغیب انـدرنـد بیایند و بر خاک ما بگذرند
انسان می‌داند زندگی چیست و کدام جاندار زنده است، همچنین می‌داند مرگ چیست و کدام جاندار مرده است؛ امّا انسان هرگز به این اندازه از فهم خود درباره‌ی زندگی و مرگ راضی و خشنود نبوده است؛ زیرا این اندازه از درک و شناخت چندان هم عمیق و دقیق نیست. چنان‌که انسان تا چشم باز کرده است چیزهایی را پیرامون خود شناخته است: آب، آتش، زمین، آسمان، پرنده، درخت و... امّا هرگز به این اندازه از شناخت راضی نبوده است. انسان پس از قرن‌ها آگاهی و شناخت خود را درباره‌ی پدیده‌های جهان کم و بیش توسعه داده است امّا باز هم به دنبال توسعه‌ی بیشتر آن است.
امّا درباره‌ی زندگی و مرگ ظاهراً نتوانسته به آگاهی خود توسعه دهد، راز این توقّف و در جا زدن انسان نسبت به شناخت زندگی و مرگ، آن است که انسان هدف اصلی‌اش فهم مرگ و زندگی نیست بلکه می‌خواهد از این راز پرده بردارد که چه خبری در آن سوی مرگ در انتظارش است؟
چنان‌که گفتیم: واژه‌ی مرگ هم، مانند کلمه‌ی زندگی، هستی و پیدایش، مفهوم روشن و عامی دارد که بر کسی پوشیده نیست. امّا در آن سوی این مفهوم همگانی و روشن، چیزی قرار دارد که شاید هرگز برای کسی درست و دقیق معلوم نگردد و شناخته نشود.
عدّه‌ای از فلاسفه، از جمله فلاسفه‌ی اسلام بر این باورند که موجودات غیر مادّی، روحانی و مجرّد و جاودانه-اند و مرگ ندارند. مرگ جامه‌ایست که تنها بر قامت پدیده‌های جهان مادّی و عالم خاکی دوخته‌اند. موجودات این جهان خاکی همه رو به مرگ‌اند که به قول حافظ شیرازی:
«هرکه آمد به جهان نقش خرابی دارد.»
